Must see: Balenciaga tentoonstelling in het Kunstmuseum

Afgelopen weekend is de tentoonstelling Balenciaga – Meesterlijk zwart geopend  in het Kunstmuseum in Den Haag. Cristóbal Balenciaga (1895 – 1972) werd beschouwd als ‘le maître’ onder de couturiers. “Als haute couture een orkest is, dan is Balenciaga de dirigent en de rest van ons slechts de musici die de aanwijzingen van de meester volgen”, zei Christian Dior eens. De Spaanse modeontwerper stond bekend als een strenge couturier die zijn werk als zijn religie beschouwde. Zijn sculpturale en complexe vormen kwamen het beste uit in een van zijn favoriete kleuren: zwart.  Meer dan 100 topstukken uit de collecties van Palais Galliera en Maison Balenciaga zijn te zien in het Kunstmuseum in Den Haag. Het is voor het eerst dat zo’n grote selectie in Nederland te zien is.

Zwart is voor Balenciaga bij uitstek de kleur om zijn kunstenaarschap te benadrukken. Zonder de afleiding van kleur, maakt een Balenciaga-ontwerp in het zwart – of het nu een getailleerd kostuum, een oogverblindende avondjurk of volumineuze baby doll dress is – éérst indruk met het sculpturale en complexe ontwerp. Bij een tweede blik wordt het oog verleid door de rijke, vaak contrasterende texturen en prachtige details. De speling van licht op Balenciaga’s zwart zorgt voor een briljante stofuitdrukking. Zwart in kant, borduurwerk, fluweel, gedrapeerde zijde, franjes of schitterende pailletten – elk couturestuk is magnifiek uitgevoerd. In tegenstelling tot het ongebleekte katoen waar de meeste couturiers dan mee werken, voert Balenciaga zelfs zijn proefmodellen uit in zwart. In de tentoonstelling wordt zichtbaar dat de couturier met deze kleur een betoverend spel speelt.

Ook is Balenciaga’s zwarte kleurenpalet terug te brengen naar de liefde voor zijn Spaanse erfgoed. Van katholieke vroomheid en traditionele Spaanse streekdracht, tot aan de sobere zwarte opsmuk van Spaanse Habsburgse heersers en hun hof: zwart kent een lange geschiedenis en diepe band met de Spaanse identiteit. Het is geen toeval dat de doeken van Spaanse kunstschilders Francisco Goya, Diego Velázquez en Francisco de Zurbarán worden gedomineerd door deze kleur en tegelijkertijd een grote inspiratie voor Balenciaga vormen. Niet alleen de kleur zwart, maar ook zijn terugkerende gebruik van mantillas (Spaanse hoofdbedekkingen), kant en volants in zijn ontwerpen roept de Spaanse cultuur op. Balenciaga was een maestro met internationale allure, maar zijn creaties bleven vaak trouw aan zijn thuisland.

Balenciaga’s vroege opleiding tot kleermaker – hij is al vanaf zijn twaalfde in de leer – onderscheidt hem van andere couturiers uit zijn tijd. In tegenstelling tot zijn meeste collega’s kent hij het vak door en door: hij is bedreven in elke fase van het ontwerpproces. “Enkel Balenciaga is een ware couturier. (…) De anderen zijn niet meer dan ontwerpers”, aldus Coco Chanel. Zijn vakmanschap, precisie en revolutionaire silhouetten maken van hem de meester der couturiers. Vanaf zijn eerste catwalk collectie in 1937 tot aan de sluiting van zijn salon in Parijs in 1968, rekent Balenciaga de meest invloedrijke figuren van die tijd tot zijn clientèle.

Vanaf 1956 besluit Balenciaga zijn collecties steevast een maand ná de gebruikelijke modeweken in Parijs te presenteren, als grande finale, om het risico op imitatie van zijn populaire ontwerpen te voorkomen. Hubert de Givenchy, zijn goede vriend, begint dit ook te doen. Deze belangrijke tijd in Balenciaga’s oeuvre speelt de hoofdrol in Balenciaga – Meesterlijk zwart, dat tal van zijn meest toonaangevende creaties bevat. Naast meer dan 60 kledingstukken, zijn er in de tentoonstelling eveneens zwarte toiles (katoenen proefmodellen), hoeden en sieraden, maar ook tekeningen, filmbeelden en fotografie uit het archief van Maison Balenciaga te zien.

De jaren 50 en 60 van de vorige eeuw worden beschouwd als de hoogtepunten uit Balenciaga’s carrière. In een tijd waarin de getailleerde New Look van Christian Dior het modebeeld domineert, zoekt Balenciaga juist hele andere contouren op. Hij herinterpreteert de vrouwelijke vorm en elimineert de taille, waardoor er nog nooit eerder vertoonde silhouetten – los van het lichaam – ontstaan. Balenciaga verkiest comfort, bewegingsvrijheid en volume boven beperkende pasvormen, zoals goed zichtbaar in la robe ballon uit 1950, een bolvormige jurk van tafzijde die naar verluidt “zo licht als twee wolken” is. In de tentoonstelling krijgen ook andere revolutionaire ontwerpen zoals la ligne tonneau (1947) (kledingstukken met een ‘ton’-vorm), ‘half-getailleerd’ mantelpak (1951), tuniek-jurk (1955) en la robe sac (1957) (jurken met een wijdvallende rug) een prominente plek. Bezoekers kunnen eromheen lopen als ware het een driedimensionaal beeldhouwwerk – net zoals de couturier zelf voor ogen heeft.

Om zijn baanbrekende vormen tot leven te laten komen, experimenteert de couturier eindeloos met verschillende materialen. Het voor hem speciaal ontworpen materiaal ‘gazar’ wordt favoriet: een stevige, maar lichte zijden stof die hij in 1958 in samenwerking met de Zwitserse textielfabrikant Abraham ontwikkelt. Gazar behoudt goed zijn vorm, en blijkt daarmee ideaal voor de architecturale en volumineuze ontwerpen van Balenciaga, die het materiaal uiteraard als geen ander beheerst.

De tentoonstelling Balenciaga – Meesterlijk zwart wordt gebracht in een tijd waarin het merk Balenciaga door Vogue is bestempeld als “… the hottest high fashion brand on the planet right now”. Het is creatief directeur Demna Gvasalia (1981) gelukt het modehuis nog steeds net zo toonaangevend te houden als zo’n zeventig jaar geleden. Ook nu speelt het modehuis met de kleur zwart, volumes en driedimensionale vormen en blijft het schatplichtig aan zijn grondlegger: de onvolprezen maître Cristóbal Balenciaga.

De tentoonstelling Balenciaga – Meesterlijk zwart is van 22 september 2022 t/m 5 maart 2023 te zien in het Kunstmuseum in Den Haag. Tickets bestellen kan via www.kunstmuseum.nl